4
ZANIST Û PIRTÛKA PÎROZ
“Ew dinyayê dialiqîneLi ser tunehiyê.”
— Eyûb Pêxember (Eyûb 26:7)

Çend sal berê ez û hevsera xwe, di bin şikeftekê de çûne gerê. Xanima rêber gava teraşên bandorker ên wekî pîjik û bizmilûgan nîşanê me dida, got: “her tişt bi dilopeke avê re dest pê kir. 330 mîlyon sal berê, behreke hundirîn a tenik vê herêmê bi avê re wergirt û di dawiyê de ev qatên xilte yên ku bûn berespî û piştre hişk bûn derketin holê….”

Ev gotin, ew qas zanistî xuya dikirin, çawa ku mirov di serî de wekî çavdêrekî bû li wir. Dema xanima rêber diaxivî, di hişê min de peyvên Xwedê yên ku ji Eyûb pêxember re gotibûn olan dan: “Dema min bingeha dinyayê vedida tu li ku bû? Ku tu fam dikî bibêje.” (Eyûb 38:4) Dema gera me ya nav şikeftê qediya, min ji rêberê re spas kir ji bo ku em gerandin û min jê pirs kir ka jeolog çawa dizanin ev şikeft aîdî mîlyon salan berê ye. Wê jî ji min re got dibe ku jeolog vê tiştê baş nezanibin û piştre got, “Min ji we re tenê tiştên ku min di perwerdehiyê de dîtin, vegotin.”

ZANISTA RAST

Peyva zanistê ji peyva scientia ya ku Latînî ye, tê û wateya wê zanîn e. 1 Zanîn bêyî gumanekê, rasterast qebûlkirin e. Zanyarekî dikare biryara dirûvkirina hîpotezek an jî teoriyekê wekî “zanist” bide, lê vê hîpotezê an jî teoriyê zanist çênake.

Di nav salên 1970an de doxtorê Frensî Maurice Bucaille, yê ku doxtorê taybet ê Qral Faysal bû, li ser navê Pirtûka Pîroz, Qur’an û Zanistê pirtûkek nivîsî. Ev pirtûk -Li pirtûkxane û mizgeftên cîhana Misilmanan de wekî berbiçav hat pêşan dan- wisa îdîa dike ku di Pirtûk Pîroz bi zanista modern re nakokî hev dibe. Bucaille pêşber dike ku çîroka di beşa yekemîn a Pirtûka Pîroz de hatiye qeydkirinîhtimaleke mezin e ku ji efsaneyekê hatiye wergerîn, lewre bi teoriya mirov ku der heqê orîjîna gerdûn ya ku diguhere, ne di heman xêzê de ye. 2  Wekî piraniya kesên din, Bucaille jî di wekhevkirina zanist û teoriya peresandinê 3de, di şaşiyê de ye.

Famkirina vê girîng e ku Nivîs ne ji bo hînkirina zanista fîzîkî lê belê ji bo ravekirina zanista giyanî  hatine dayîn. Sedema dayîna Pirtûka Xwedê ew e ku bide nîşan ka ew kî ye, çawa ye û ji bo me çi kiriye. Di heman demê de Xwedê Pirtûka xwe ji bo hînkirina em ji ku hatin, em çima li ser dinê ne û em ê biçin ku, da. Agahiyeke wisa li laboratuareke lêkolînê nayê keşfkirin û rastiya wê nayê îspatkirin. Dîsa jî ji ber ku Pirtûka Pîroz bi hemû beşên jiyanê re eleqedar e, gava Pirtûka Pîroz hate nivîsîn û di heman demê de, ji ber ku agahiya der heqê dinyaya xwezayî ya ku ji hêla mirovan ve nedihat zanîn, werdigirt, divê agahiyeke wisa wekî surprîz neyê famkirin.

EWIL XWEDÊ EV AGAHÎ GOT

Em li ser heftmînakên nîşandide ku, Pirtûka Xwedê ji keşfa zanyarên îro demeke dirêj berê doneyên zanistî qeyd kiriye, bifikirin. Piştre gava em li ser rêya xwe ya Nivîsên Pîroz bifikirin, em ê di Pirtûka Pîroz de der heqê zanistê de rastî mînakên din ên bandorker bên.

  1. DINYAYA GILOVER. Piraniya pirtûkên dîrokî yên modern wisa hîn dikin ku Grek B.M sala 500an de “kesên teoriya giloverbûna rûzemînê cara yekem derxistine, ne”. Di heman demê de ramanwerên Grek jî bi zor gihiştin encama giloverbûna serzemînê, lewre li gorî fikra wan, ‘şekla herî seraza’ ev bû. 4 Lê belê ji hezar salan zêdetir berê Eyûb pêxember vê rastiyê îfade kiribû:  “Xwedê dinyayê dialiqîne li ser tunehiyê..Sînoran xêz dike li ser avê, li cihê ku vediqetin ji hev ronî û tarîtî” (Eyûb 26:7, 10)  Û 40 sal beriya Grekan Silêman Pêxember diyar kiribû ku Xwedê “behrên bêserûber bi aso re dorpêç kiriye”. (Wecîzeyên Silêman 8:27) Di sala 700an de beriya ku ramanwerên Grek ev fikr derxistin 200 sal berê Yeşaya ev danezan dabû: “Yê ku li ser sacaesmanî rûdine Xwedê ye.” (Yeşaya 40:22) Peyva daîre ya zimanê Îbrankî, di heman demê de dikare wekî saca esmanî an jî gilovertî bê wergerandin. Naxwe ew ê ku der heqê gilovertiya rûzemînê diaxivî, kî bû – Grek an jî Xwedê? Belê, Xwedê bû, avahîsazê Rûzemînê, Xwedê!
  2. ÇERXA AVÊ. Eyûb di pirtûka xwe de behsa dewra hîdrolojîk jî dike: “Av dilopên xwe dikêşe jor, ji hilma wê dilopên baranê çêdike. Ewr nema xwe dirêjîne, li ser mirovê baraneke zêde diniqutîne. Kî fam dike ka çawa ewran belav dike, çawa ji avahiya xwe ya esmanî gurmînî dike?” (Eyûb 36:27-29) Bi vî awayî Pirtûka Pîroz çêbûna baranê rave dike: ewil buxar çêdibe, piştre ew buxar di nav dilopikên şile yên ku di nav ewran de ne sift dibin û piştre ev dilopik dibin dilopên mezin û dikarin li hemberî kêşandina jor xwe bigrin. Eyûb, mîqdara avê ku wekî siftbûna nava ewran tê dîtin jî, nîşan dide: “Av belav dike nav ewran de, ew naçirin di bin giraniya wan de.” (Eyûb 26:8) 5
  3. NIFŞA HEVPAR. Mûsa pêxember sê hezar pêncsed  sal berê ev nivîsîn: “Adem navê hevsera xwe kir Hewa, lewre ew dayîka hemû mirovan bû.” (Afirîn 3:20) Li gorî Pirtûka Pîroz hemû mirov wekî nifş ji dayîkekê tên. Zanyar peresendî heya 1987an der heqê vê rastiyê de îqna nebûn. Piştî analîza kûr a mitokondrial DNA (parçeya koda genetîk a ku bêyî xirabûn ji dayîkê derbasî zarok dibe) ya ku ji her plasentayên hemû derê dinyayê girtin, lêkolîn gihişt vê encamê ku hemû mirov ji “ezbeteke hevpar a mê” tên. 6 Piştî çend salan, lêkolîn ev tişt jî derxistin holê ku hemû mirov ji dêbavekî hevpar tên. 7 Haya lêkolînvanan jê tunebû ku hemû ked û xercên wan ji bo rastkirina Pirtûka Pîroz xîzmetek bû!
  4. XWÎNA KU JÎN DIDE. Musa di heman demê de ev jî nîşan da: “Ew ê ku jîn dide zîndeyan, xwîn e.” (Leviyî 17:11) Têgihiştina vê rastiya ku ji hêla civaka ku heya sedsala 19. teknîka kujer a “xwîn rijandin” hebû tedawî dike, bi zorî di demên dawî de pêk hatiye. 8
  5. RÛZEMÎNA KU HER DIÇE HÊDÎ DIBE. Dawud pêxember sê hezar sal berê nivîsî ku dê dinya rojekê “qir bibe” û dê “kevn bibe”. (Mezmûr 102:25-26) Dema zanista modern dibêje gerdûn hêdî dibe, rûpîvana manyetîk a serzemînê qels dibe û tebeqeya ozon a parêzger zirav dibe, bi Dawud re heman fikrê de ye.
  6. ERDNÎGARIYA OKYANÛSÊ. Dawud der heqê “riyên behran” de jî nivîsî (Mezmûr 8:8-wegera kevn). Va ye ev peyv ji Amiral Matthew Fontaine Maury re bû îlham ku jiyana xwe ji bo keşfkirin û belgekirina van herkên okyanûsê da. Ku Xwedê behsa “riyên behran” dike, fikirî ku nexşeya van riyan dikare bê xêzkirin û divê ew bi xwe vê tiştê bike. Maury, tişta ku di fikra wî de derbas dibû çêkir û wekî “bavê erdnîgariya okyanûsê” hat nasîn. 9
  7. ASTRONOMÎ. Nêzî 2000 sal berê elçî Pavlus wiha nivîsî: “Îhtişama rojê cuda, îhtişama heyvê cuda, îhtişama stêrkan cuda ye. Ji hêla îhtişamê stêrk ji stêrkê cuda ye.” (Korîntiyên 1., 15:41) Dema mirov bi çavê tazî binêre hemû stêrk pir dişibin hev. Lê îro astronom bi teleskopên xurt û bi analîzên tayfa ronî re tesdîq dikin: “Stêrk ji hêla reng û roniyan ve ji hev pir cuda ne, hin stêrk mîna rojê zer in, lê yên din bi rengê şîn an jî sor dibiriqin” 10 “Her stêrk tena serê xwe bêhempa ye.” 11 Pavlûs P.M di sedsala yekemîn de çawa dibû ev tişt dizanîbû?

ÎMANA KORKORANE?

Digel ku der heqê “di Pirtûka Pîroz de zanist” de gelek mijar dikare bê rêzkirin, sedema hilbijartina tenê van heft mînakan ev e: Tevî ku Pirtûka Pîroz ne pirtûkeke zanistî ye, tiştên ku der heqê zanist de diaxive kesîn û rast e.

Hin kes baweriya Pirtûka Pîroz wekî “îmana korkorane” diwesfînin. Ev îdiayên wan rast in? An îmaneke biaqil e ku xwedî delîlekê ye ku îtiraz qebûl nake?

Ji ber ku doneyên zanistî her tim bi nivîsên Pirtûka Pîroz re li hev tên, gava em van Nivîsan rast  -tevî ku tiştên em baş nikarin rave bikin an jî îspat bikin hîn dikin- qebûl dikin, gelo em bêaqilî an zanakî tevdigerin?

Xwedê ji me xwekuştineke zîhnî naxwaze. Xwedê ji me re “gelek delîlên bawerker” pêk aniye.

DÎROK, ERDNÎGARÎ, ARKEOLOJÎ

Di beşa dawî de, me hin delîlên nîşan didin ku Peymanên Kevn û Nû pirtûkên dema kevn ên baştirîn hatine parastin, vekola. Lê der heqê rastiya agahiya ku Nivîs di nav xwe de dihewînin çi dikare bê gotin? Gelo bawerî bi vê agahiyê tê?

Pirtûka Pîroz ji zanyar û şikberan, ji bo ku bawerîbûna wan kontrol bikin bi hezaran derfet pêk tîne. Lewre hema hema di her rûpelekê de navê kesekî, cihekî an jî bûyerekî dîrokî derbas dibe.

Tiştên ku dîrok, erdnîgarî û arkeolojî rave dikin çi ne? Bi sedsalan e gelek mirov hewl dane ku ji hêla dîrokî pênebawerîbûna Pirtûka Pîroz îspat bikin. Sir Walter Ramsay (1851-1939) ê ku yek ji van şikberan bû, yek ji arkeologên mezin ên hemû deman bû û di sala 1904an de, di beşa kîmyayê de Xelata Nobelê girtibû. Ramsay di dema xwe ya ciwaniyê de, baweriya xwe bi neewlebûna Pirtûka Pîroz re anîbû. Lê keşfên wî fikrên wî guhertin û wî mecbûrî nivîsandina van rêzikan kir, “Lûka dîrokvanekî girîng û serdest e; îfadeyên wî yên der heqê rastî de ne tenê ewledar in… Divê navê wî bi dîrokvanên herî mezin re bê bîranîn.” 12 Lûka, doxtorek, dîrokvanek, bînerekî Îsa bû, hem li gorî Lûka nivîskarê pirtûkên Mizgînî û hem jî ya Karên Qasidan bû. Ev du pirtûkên ku aîdî Pirtûka Pîroz in, bi 95 derawayên erdnîgarî (32 welat, 54 bajar û 9 girav) re gelek kes û bûyerên dîrokî nîşan dide. Rexnegir pir hewl dan ku di navbera nivîsên Lûkayî û arkeolojî, erdnîgarî û mijarên ku dîrok bêyî Pirtûka Pîroz rave kiriye, de  neliheviyek bibînin. Lê di dawiyê de armanca wan di ber wan de ma. Rastbûna hemû madeyên nivîsên Lûkayî hatiye îspatkirin. Ji bo ku ji gotinên me re bibe mînak em li hevokeke Mizgîniya Lûkayî binêrin. Ev hevok ji bo sazkirina hawira dîrokî ya der heqê xizmeta Îsayê Nasirayî ya li rûzemînê hatiye sêwirandin.

“Panzdeh saliya serweriya Sezar Tiberius bû. Li Yahudiyeyê Pontius Pilatus walîtî dikir. Hirodes Celileyê, birayê Hirodes herêma İtureya û Trahonitisê, Lisanias Aviliniyê bi rê ve dibir. Hana û Kayafa kahînên sereke bûn. Wê demê Xwedê deng li Zekeriyayê kurê Yahya, yê ku li çolê bû, kir.”(Lûka 3:1-2)

 GELO LÛKA MAFDAR BÛ?

Piraniya nav û kitekitan normal e ku bi me pirsa “Nivîsên Lukayî rast bûn?” dide kirin. Bi sedema kontrolkirinê, em li jêgira berê navên çar kesan ku bi pûntoya reş hatibûn nivîsîn vekolin.

Lûka ewil behsa Împaratorê Romayê Sezar Tiberius û waliyê herêmê Pontius Pilatius dike. Ev her du di dîrokê de jiyane? Serdema serweriya wan yek bû? Li Sezariyeyê, li herêma ku tîyatroya Herodî lê hatiye restorekirin (Di heman demê de di Karên Qasidan 12:19-24 de ji hêla Lûkayî ve hatiye qalkirin), di 1961an de, kevirek bi qasî metroyek dirêj hatiye keşfkirin ku nivîsteka li ser dide nîşan ku Pontius Pilatus di dema Împaratoriya Sezar Tiberiusî de  bi rastî walîtî kiriye.

Dîrokvan Josephus (P.M 37-101) ku eleqa wî qet bi Pirtûka Pîroz re tune ye jî navên van heman kes, cih û bûyeran qeyd kiriye. 13

Nivîsên Lûkayî rast bûn.

Lûka di heman demê de, ji Lisaniasê ku Avilini yê ku eyaletekî Sûrî ye bi rê ve dibe, wekî rêveberekî pêgirtî (waliyê ku ji çaran yekê eyaletê bi rê ve dibe) behs dike. Zanyar bi salan “ji bo îspatkirina şaşitiya Lukayî, xeletiyekî ku ji bûyerekî ku ew nizanin tê” bi kar anîn; lewre Lisaniasekî ku dîrokvan dizanin, rêveberê Chalcisê ku li Yunanîstanê bû, hema hema 60 sal beriya dema nivîsîna Lukayî (P.M nêzî 27) hatiye kuştin. Heya ku dîrokvan P.M di navbera salên 14 û 29an de nivîsekek ku dîrokek hildigire nêzî Şamê dîtin, der heqê Lisaniasê ku rêveberê Aviliniya Sûrî bû tiştek nizanîbûn. Li ser nivîsekê hatibû dîtin, ev nav hatibû kolandin: “Walî Lisanias.” 14 Wekî ku tê famkirin bi navê Lisanias du rêvebir hebûn.

Nivîsên Lûka rast bûn.

Lûka behsa Kayafayê ku dema Îsa li rûzemînê dijiya yek ji du kahînên sereke bû li perestgeha Cihûyan de, jî kiribû. Di Berfanbara 1990an de, gava karker li nêzî başûra Yeruşalimê rê saz dikirin, bi tesadufî mezela malbata Kayafayî derxistin holê. Arkeolog hatin gazîkirin. Di nav gorê de danzdeh heb cihê ku hestiyan veşartibûn (qutiyên hestiyan ku ji berespiyan hatine çêkirin) dîtin. Di nav van qutiyan de ku hestî hatine veşartin, li ser ya herî xweş hatibû dekorekirin navê “Yusuf kurê Kayafa” hatibû nivîsîn. Ev nav, tam navê kahînê sereke bû ku Îsa derdest kiribû. 15 Di nav qutî de hestiyên zilamekî şêst salî hebûn, hema hema teqez e ku ev zilam Kayafayê Peymana Nû ye. 16

Nivîsên Lûka rast bûn.

Arkeologê navdar Nelson Glueck ev çavdêrî kirin: “teqez dikare bê îfadekirin ku wekî kategorîk, keşfên arkeolojîk ên heya niha hatine kirin bi tu referansên Pirtûka Pîroz re nakokî hev nabin. Gelek keşfên arkeolojîk hene ku xetên bingehîn an jî hûrguliyên îfadeyên dîrokî yên Pirtûka Pîroz rast derdixin.” 17 Ji bo pirtûkên din ku ji hêla dînên cîhanê ve rêz tên girtin, heman tişt nikare bê gotin. Wekî mînak, keşfên arkeolojîk nîşan nekirine ku bi dîrok û erdnîgariya Pirtûka Mormonê re li hev tên. 18

Arkeolog Joseph Free yê ku serokê beşê yê Koleja Wheatonê ye, bi van gotinan dawî li    pirtûka xwe ya bi navê Arkeolojîû Dîroka Pirtûka Pîroz tîne: “Ji ber ku pir dixwînim, min dît ku her yekê pêncî beşên pirtûka Afirînê ku hema hema kevn bûye, bi keşfên arkeolojîk agahiyên an ronî lê hatine girtin an jî hatine erêkirin dihewînin – ez wisa difikirim ku ev tişt ji bo Peymana Kevn û Nû ya Pirtûka Pîroz û ji bo pirtûkên mayî jî wisa ye. 19

ZANIST DİKARE ÇI ÎSPAT NEKE?

Agahiya rast a arkeolojîk, tevî ku her tim ewlebûna Pirtûka Pîroz wekî belgeyeke dîrokî ya terwende erê dike, arkeolojî sirûşa Xwedayî nikare îspat bike. Û di Pirtûka Pîroz de îfadeyên zanistî yên bandorker hebe jî, zanist nikare îspat bike ku tu pirtûk Peyva Xwedê ye. Divabû ev bihata diyarkirin, lewre hin mirov ji bo ku pirtûka wan a pîroz hin îfadeyên ku ji hin guhan re zanistî tên, dihewînin, hewl didin mirovên din îkna bikin ku ev pirtûk ji Xwedê îlham girtiye.

Rastiya giyanî bi keşfên zanistî nikarin bên îspatkirin, bi vî awayî rastiyên nav pirtûkekê de jî îspat nake ku ew ji Xwedê hatiye. Şeytanê ku demeke dirêj e li derdor digere, der heqê zanistê de gelek tişt dizane. Em ê li destpêka rêwîtiya xwe ya Nivîsên Pîroz de, rastî Îblîsê ku berê milyaketekî asîmanî bû û piştre bû dijminê Xwedê, û niha jî wekî Şeytan tê binavkirin, bên. Niha bila di mêjiyê we de tenê ev hebe: Şeytan pir zîrek e û ew qas xurt e ku dikare ji bo ku tiştên bandorker binivîsin ji mirovan re îlham jî bide.

Daniel pêxember mirovekî zana bû ku Xwedê yek ji pirtûkên herî dirêj a Nivîsên Pîroz bi wî dida nivîsîn, lê dîsa jî gava mijar kapasîteyên xwezayî be, Şeytanê ku li hemberî rastiya Xwedê tê “ji Danielî zanatir e” (Hezekiel 28:3). Şeytan zîhna hosta ya pişta dînê sexte ye û di hunera xapandinê de pispor e. Wateya peyva şeytên “tawanker” an jî “yê ku îftira dike” ye.

Wecîzeyeke Erebî, xetereya ku em behs dikin wisa kurte dike:

“Bidîqat bin! Hin derewker rastiyê dibêjin.”

HELBEST DIKARE ÇI ÎSPAT NEKE?

Hin dîn pêşber dikin ku pirtûkên wan ji hêla Xwedê ve hatine îspatkirin, lewre pirtûkên wan bi uslûbeke nivîskî hatiye nivîsîn ku tu mirov nikare hilberîne. 20 Wekî ku Ehmed di posteya xwe ya elektronîk de wiha nivîsiye:

Posteya Elektronîk

Qur’an mucîzeya herî mezin e ku heya niha ji pêxemberekî re hatiye şandin! Baş e, ku hûn dijberê wê difikirin, naxwe ayeteke ku dişibe ya Qur’anê biafirînin!! Ku hûn erebiyeke herikbar jî biaxivin, hûn tu car nikarin vê tiştê bikin… li cîhanê tu tişt tune ye ku nêzî berzîbûna Qur’anê bibe. Û ger ku hûn bikaribin dijberê vê îspat bikin, naxwe werin îspat bikin.

Bingeha qaqibokirina Ehmed, ayeteke sûreya duyemîn a Qur’anê ye: “ger hûn der heqê tiştê ku me ji evdê xwe re şand biguman in, de haydê sûreyeke mîna wê bînin…”(Sûre 2.23)

Dijwariya vê îdiayê ev e ku dê neyê îspatkirin û çewtiya wê dê neyê nîşandan.

Ku em mînakek bidin, em bifikirin ku ez organîzeya pêşbaziya wêneyan dikim; ez bi tabloya ku min çêkir tevlî vê pêşbaziyê dibim, ez dibim hakemê pêşbaziyê, xwe yekemîn derdixim û ji pêşbazên din re wiha qaqibo dikim: “Tu kes nikare wekî min wêne xêz bike. Ku hûn biguman in ku di cîhanê de wênesazê herî baş ez im, naxwe tabloyeke ku dişibe ya min çêkin!”

Ev rewş dikare îspat bike ku tabloya herî baş ya min e? An jî dikare îspat bike ku wênesazê herî baş ez im? Na. Lê belê, digel vê tu kes nikare îspat bike ku ez xelet im! Çima nikare? Bedewî di çavên wî/wê de ye ku dibîne.

Heman rewş ji bo bedewiya rîtmîk û edebî jî heye. Ev mijar, mijareke subjektîf e.

Pirtûka Pîroz di warî helbesta xwe ya Îbrankî ya bandorker û bi gelek hejmarên pergala şekla xwe ya ku ji tirsa zihîn re dibe sedem de pir dewlemend e. 21 Lê dîsa jî Xwedê ji ber bedewiya xwe ya edebî ji me bawerbûna Peyva Wî hêvî nake.

Çawa ku zanist nikare îlhama Xweyadî îspat bike, rastnivîseke ku ji guhê me re xweş tê jî nikare îspat bike ku pirtûka Xwedê ye.

Tevgereke zanyarî ye ku em di hişê xwe de bigirin ku zarîkerê mezin ê Şeytan jî bi helbesta xwe ya wekî ku hîpnotîze dike û “peyvên xweysazî” (Yahuda 16) îlham digire.Nivîsên Pîroz me di mijara “kesên saf ku dilê wan bi gotinên xweş dikare bê xapandin” (Romayî 16:18) de agahdar dike ku em jî wisa nebin; bi taybetî jî ku peyvên wisa bi pêşnûma û peyama Afirîner ya ku ji destpêka demê ve daye zanîn re nakokî hev be, divê em pir bidîqat bin û neyên xapandin.

Zanist, arkeolojî û helbest nikarin îspat bikin ku tu pirtûk Peyva rast a Xwedê ye. Îspata qethî ya îlhama Xwedayî, divê li ser bingeha qada darazê ya bilindtir –xurttir, îspateke ku nîqaşa wê nemimkun e- bê avakirin.

Em ê niha li vê îspata qethî binêrin.

1. Solomon, Eldra Pearl, PhD and Linda R. Berg, PhD. The World of Biology. London: Saunders College Publishing, 1955, rûpel 24.

2. Bucaille, Maurice. La Bible, le Coran et la science. Paris: Seghers, 1976. Rûpel 35. Ji bo ku ji pirtûka Dr. Bucaille bibe bersiv, Dr. William Campbell pirtûka bi navê The Qur’an and the Bible in Light of History and Science nivîsî. Second Edition: Middle East Resources, 2002. Hûn dikarin nivîsên Dr. Campbell yên der heqê mijara şaşderxistinê yên bi delîl ku bi pûte lêkolîn kiriye û amade kiriye, bi şeş zimanan online bixwînin. http://answering-islam.org/Campbell

3. Peresendiya biyolojîk dibêjin ku celebên hejmara jiyanê yên wekî kevzên deryayê û meymûnan –dema li bi milyonan nifşan belav dibin- vediguherin hejmara nebat û mirovan. Li gorî peresendiyê, mirov, meymûn û masiyên golyanê nîjadeke hevbeş hevpar dikin. Rastî ev e ku, ne peresendiya rasthatî ne jî afirÎna bi armanc ji hêla zanista modern nayê çespandin. Her du jî îman dixwazin.

5. Ayetên pêvek ên ku çerxa hîdrolojîk dipejirînin: Mezmûr 135:7; Yeremya 10:13; Weaz 1:7; Yeşaya 55:10

6. www.artsc.wustl.edu/-landc/html/cann; Newsweek Magazine: “rêzeke DNAyê… (zanyaran) beraliyê jinekê kir ku em hemû ji wê hatine.” Newsweek, January 11, 1988, rûpel 46-52.

7. Time Magazine: “Materyala genetîk a der heqê kromozoman de, di kalikê bi navê ‘Adem’ de bû ku niha di her kesî ku li serzemînê dijî de hevpar e.” Time, December 4, 1995, rûpel 29. Nîşe: Zanyar dibêjin ku kalikê me yê hevpar bi qasî pîrika me ya hevpar ji dîroka kevn nehatiye. Ev îdiaya wan bi Pirtûka Pîroz a ku dibêje em hemû ji Nuh hatine, li hev tê. Lê diya me ya hevpar Hewa ye, lewre sê kur û sê bûkên Nuh hebûn: hemû mirov ji nifşa zarokên Nûh in.

9. www.bible.ca/tracks/matthew-fontaine-maury-of-sea-ps8.htmNîşe: Maury dît ku, riyên behran, “bi roniyê ew qas hatine diyarkirin” ku kesekî ku bi keştiyê ji okyanûsê derbas dibe, dikare riya xwe bibîne (Rozwadowski, Helen M. Fathoming the Ocean. Cambridge. MA: The Belknap Pres of Harvard University Pres, 2005, rûpel 40). Dawut dema “riyên deryayan” nivîsî, ew û gelê Wî tenê Deryaya Spî, Gola Celîleyê, Deryaya Mirî û Deryaya Sor dizanîbûn. “Rê” an jî herkên girîng ên van beşên avên ku têne behskirin, tune bûn.

10. World Book Encyclopedia 1986; Stars.

11. “Li şeveke tarî û bê ewr, bi çavê tazî mirov dikare çend hezar stêrk bibîne. Mimkun e ku em ew qas pir stêrk bibînin ku em nikarin bi dûrbîn û teleskopên xurt bihejmêrin. Her stêrk tena serê xwe bêhempa be jî, gelek tişt hene ku hemû stêrk bi hev re hevpar dikin” (Cornell University Astronomy website: http://curious.astro.cornell.edu.stars.php). Di heman demê de Pirtûka Pîroz jî diyar dike ku stêrk nikarin bên hejmartin. (Afirîn 15:5; 22:17)

12. Ramsay, Walter M. The Bearing of Recent Discovery on the Trustworthiness of the New Testament. Grand Rapids, MI: Baker Book House, 1953, rûpel 222.

13. Josephus, Flavious. Josephus: The Essential Works (Paul L. Maier, edîtor). Grand Rapids, MI: Kregel Publications, 1988, rûpel 268, 277. Di pirtûkê de kevirê ku ji Pilatus re diyarîkirin û wêneyên şanoya Herod hene.

14. Bruce, F.F. Archaeological Confirmation of the New Testament. (Revelation and the Bible. Edited by Carol Henry). Grand Rapids, MI: Baker Book House, 1969.

15. Josephus, Flavius. Antiquities 18: 2, 2; 4, 3

16. Wêneyên der heqê qûtiya defnkirî ya Kayafas û hurgûliyên wan: http://www.kchanson.com/ANCDOCS/westsem/caiaphas.html

17. Glueck, Nelson. Rivers in the Dessert. NY: Farrar, Strauss & Cudahy, 1959, rûpel 136. Glueck, li kolînên Rojhilata Navîn de pispor bû.

18. Mormonizm, dînekî ye ku li cîhanê ji hêla bi milyonan kesan tê şopandin. Pirtûka ku Mormon wekî pîroz bi nav kirine, ji Pirtûka Pîroz cuda, ji hêla arkeolojiyê nayê pejirandin. Encama ku Enstîtuya Smithsonian a ku li Washington DC ye, gîhaşt ev e: “Arkeologên Smithsonian di navbera arkeolojiya Cîhana Nû û mijara subje (ya pirtûka Mormonê) de girêdaneke rasterast nabînin” (Martin, Walter. The Kingdom of the Cults. Minneapolis, MN: Bethany House Publishers, 1997, rûpel 200202). Di heman demê de der heqê heman mijarê ya beşa 6. de, li têbiniya 91 binêrin. Ji bo nêrîna arkeolojiya hevberkirî ya der heqê Pirtûka Pîroz û Qur’an de, binêrin: http://debate.org.uk/topics/history/bib-qur/contents.htm

19. Free, Joseph P. And Howard F. Vos. Archaeology and Bible History. Grand Rapids, MI: Zondervan, 1992, rûpel 294.

20. Hem Misilman hem jî Mormon dibêjin, delîla herî mezin a ku pirtûka wan a pîroz ji Xwedê hatiye, ji şêwaza wan a edebî têne diyarkirin. Malpereke Misilmanan vê dibêjin: “Qur’ana Pîroz… Qebûya Herî Mezin: çardeh sedsal berê, piştî diyarkirina Qur’anê tu kes bi xweşikayî, rewanbêjî û hişmeta Qur’anê nekariye beşekê jî binivîse.” (www.islam-guide.com/frm-chl-2.htm). Malpereke Mormonê tişteke mîna vê dibêje: “Pirtûka Qebû ya Mormonê: divê hûn nivîsên xwe wiha binivîsin; piştî salan, cîhana ku bi Îngîlîzî diaxive ji nû ve keşf neke û nede zanîn, helbestên Îbranî binivîsin û wê cureya nivîsê bi kar bînin.” (www.greatlakesrestorationbranches.org/newpage34.htm).

21. Mezmûr 11, beşa herî dirêj a Pirtûka Pîroz e, di Nivîsên Pîroz de xwedî şêwaza edebî ya herî metelhişt e. Mezmûr 119 akrostîşeke alfabetîk e, ji 22 beşan pêk tê û di her yekê de 8 ayet hene. Hemû heşt ayeta her beşê, bi heman tîpa alfabeya Îbranî dest pê dike. Di beşa 1. de, her ayet bi Alephê (Tîpa yekemîn a alfabeya Îbranî) dest pê dike. Di beşa 2. de hemû heşt ayet bi Bethê (tîpa duyemîn a alfabeyê) dest pê dike, û bi vî awayî bi temamiya alfabeya Îbranî berdewam dike. Biceribînin ku bi eynî wiha çêkin! Na, neceribînin. Li şûna ku vê biceribînin, Mezmûr 119ê bixwînin û bikevin kûrahiya peyvên vê mezmûrê û li ser bifikirin kûr kûr.